Soort van de week 3: Bijenwolf - Philanthus triangulum

De bijenwolf is, net als verreweg de meeste wespen, solitair. Ik vond het altijd al een mooie wesp, maar nu ik me wat meer verdiept heb ik het beestje, vind ik hem nog leuker.

Bijenwolf, mannetje ('kroontje' met 3 punten op voorhoofd)

Een vrouwtje Bijenwolf legt eitjes in een holletje. Dat holletje heeft een aantal zijgangen en ze voorziet elke zijgang van één of meerdere verlamde honingbijen, als voedsel voor de larven. De toekomstige zonen krijgen gemiddeld 2 honingbijen om van te eten, de toekomstige dochters 4. En daar wordt het interessant.

Vrouw Bijenwolf met Honingbij.

Hoe werkt dat bij de Bijenwolf, zonen en dochters? En hoe bepaalt de Bijenwolf het geslacht van haar nakomelingen?

Waar bij ons het geslacht bepaald wordt door de geslachtschromosomen X en Y (XX is vrouw, XY is man), wordt bij de vliesvleugeligen, waar de Bijenwolf toe behoort, het geslacht bepaald via een haploïd/diploïd systeem. Haploïde individuen, dat wil zeggen met slechts 1 exemplaar van elk chromosoom, ontstaan uit onbevruchte eitjes en zijn man. Diploïde individuen hebben 2 exemplaren van elk chromosoom en ontstaat uit bevruchte eitjes. Dit zijn in principe vrouwtjes. In principe, want er is buiten dit haploïd/diploïd systeem nog een factor die bepaald of uit het bevruchte eitje een vrouwtje of toch een mannetje komt.

Vliesvleugeligen doen aan single-locus complementary sex determination, wat inhoudt dat individuen die twee verschillende genetische varianten hebben (heterozygoot) van de sexe-bepalende plek in het DNA vrouwtje zijn en individuen met twee dezelfde varianten (homozygoot) mannetje.

Sexe bepaling bij vliesvleugeligen (uit: Gempe, T. & Beye, M. (2009) 
Sex determination in honeybees. Nature Education 2(2):1)

Omdat homozygote mannetjes meestal onvruchtbaar zijn èn omdat homozygote mannetjes een investering vragen van 4 honingbijen i.p.v. 2, zou het voor een vrouwtje Bijenwolf heel voordelig zijn als ze zou kunnen bepalen of een mannetje een andere variant van de sexe-bepalende plek heeft dan zijzelf of dezelfde.
Een Bijenwolf-vrouwtje paart waarschijnlijk maar 1 keer, dus hoe kiest ze vooraf de juiste vader voor haar nakomelingen? Helemaal zeker is het nog niet, maar het zou kunnen dat ze het 'ruikt'.

Vrouw Bijenwolf ('kroontje met 2 punten op voorhoofd)

Mannetjes Bijenwolf houden er een territorium op na. Ze hebben dat territorium in de buurt van de nestgangen van een vrouwtje. De mannetje patrouilleren, verjagen concurrenten en markeren hun territorium met een feromoon, een lokstof voor vrouwtjes. Die lokstof is een vluchtige stof die geproduceerd wordt in een klier op de kop van het mannetje. Meestal zijn er meerdere territoria rondom de nesten van de vrouwtjes.
Het blijkt dat de samenstelling van het feromoon bij verwante mannetjes meer op elkaar lijkt dan bij minder verwante mannetjes. Het zou dus mogelijk moeten zijn voor een vrouwtje Bijenwolf om te 'ruiken' of een mannetje tot haar familie behoort of niet. Als een mannetje familie is, dan heeft hij één van de varianten die zij zelf ook heeft. Dat maakt de kans op homozygote en dus dure, onvruchtbare zonen 50%. Zulke mannetjes kun je als Bijenwolf-vrouw beter mijden.

Bijenwolf-mannetje aan de rand van zijn territorium. Foto: ©Yaco Joven.

Bronnen:

• Gempe, T. & Beye, M. (2009) Sex determination in honeybees. Nature Education 2(2):1
• Herzner, G., Schmitt, T., Heckel, F., Schreier, P. and Strohm, E., 2006. Brothers smell similar: variation in the sex pheromone of male European Beewolves Philanthus triangulum F.(Hymenoptera: Crabronidae) and its implications for inbreeding avoidance. Biological Journal of the Linnean Society, 89(3), pp.433-442.
• http://www.imkerpedia.nl/wiki/index.php?title=Bijenwolf
• Beye, M., Hasselmann, M., Fondrk, M.K., Page Jr, R.E. and Omholt, S.W., 2003. The gene csd is the primary signal for sexual development in the honeybee and encodes an SR-type protein. Cell, 114(4), pp.419-429.
• https://www.aculea.be/bijenwolfgraafwesp.html